امیه النبی

کتاب امیه‌النبی اثر آیت‌الله سید علی شهرستانی از سوی انتشارات بین‌المللی میراث شرق منتشر شد.

آشنایی با برخی از آثار علامۀ محقق ، سید علی شهرستانی[1]

1 . موسوعۀ «وضوء النّبی» (درچهارجلد)

این اثر ، نخستین کتاب از دورۀ «تشریع وملابسات الأحکام عند المسلمین» (قانون‌گذاری اسلامی و زد و بندهایی که در این عرصه ، صورت گرفت) به شمار می‌رود. نویسنده در این مجموعه ، مسئلۀ وضو را از سه ناحیه می‌کاود:

جلد اول : الجانب التاریخی (رویکرد تاریخی)

در این کتاب ، تاریخ اختلاف مسلمانان در وضو و اسباب و انگیزه‌های آن ، مشخص شده است . پیامدهای تاریخی و ریشه‌های این مسئله ـ بعد از پیامبر 0 ـ تا پایان دورۀ عباسی اول (132 ـ 232 ﮬ) بررسی می‌شود و از نگرش‌های جدید و فتواهای مذاهب گوناگون که با آن همراه شدند ، سخن به میان می‌آید.

جلد دوم و سوم : الجانب الروائی (رویکرد روایی)

در این کتاب ، روایاتی از زبان اهل بیت 4 و صحابه ، دربارۀ چگونگی وضوی پیامبر 0 آمده است. این متون ، بر اساس معیارهای رجالی و سندی شیعه و سُنّی وارسی می‌شوند . مؤلف ـ در این راستا ـ به برخی از اصول رایج و معتبر در تصحیح بعضی از آثار اشاره می‌کند و تأکید دارد بر اینکه روایات منقول از صحابه یا اهل بیت 4 زمانی پذیرفتنی است که با سیرۀ عمومی و مبانی فقهی و دیگر سخنانِ آن‌ها سازگار افتد .

در این دو جلد روایات هشت نفر از صحابه در چگونگی وضوی پیامبر از نظر سند و دلالت مورد وارسی قرار می گیرد.

در جلد دوم،  با واکاوی روایات عثمان بن عفّان (صاحب وضوی غَسْلی)  نقش وی، امویان و مروانیان در جا انداختن وضوی غَسْلی نمایان می‌گردد ؛ به ویژه ترفندِ حُمران بن اَبان تمری(که آیین یهود در دلش ریشه داشت) در استوار سازی این وضو ، به خوبی دریافت و لمس می گردد .

 در جلد سوم، روایات هفت نفر از دیگر صحابه، مورد بحث و مناقشه قرار می گیرد.

جلد چهارم : الجانب القرآنی (رویکرد قرآنی)

این کتاب ، دلایل اهل سنت و شیعه را در قرائتِ (کسره ، فتحه ، ضمّه) ﴿وَأَرْجُلَکُمْ﴾[2] بر اساس دوره‌های تاریخی ، طبق متونی که از رجال اهل سنت و شیعه نقل شده‌اند و تاریخ وفات آن‌ها ، می‌کاود .

.

2 . موسوعة الأَذان بینَ الإصالة والتَّحریف(درسه جلد)

 این مجموعه ، به بانگ اَذان اختصاص دارد و اذانِ اصیل و تحریف شده را تبیین می‌کند و در سه جلد سامان یافته است :

جلد اول: حَیَّ عَلَی خیر العمل ، الشَّرعیّة والشّعاریة (شرعی و شعار بودن حیعلۀ سوم در اذان)

نویسنده در این کتاب ، به تاریخ اذان و آغاز تشریع آن می‌پردازد که آیا با وحی پدید آمد یا بر اساس رؤیا سامان یافت .

در این راستا ، قول مشهور نزد اهل سنت را ـ که تشریع اذان را بر اساسِ خواب می‌دانند ـ به چالش می‌کشد و این نگرش را به قرشیان باز می‌گرداند که در تحریف احکام شرعی ـ از جمله اذان ـ می‌کوشیدند .

سپس ثابت می‌شود که حیعلۀ سوم در عهد پیامبر 0 جزو اذان بود و 26 نفر از صحابه و اهل بیت به آن اذان دادند .

در ادامه ، مقصود از «حَیَّ عَلَی خَیْرِ العَمَل» بیان می‌شود و اینکه بلال حبشی از اذان برای ابوبکر و عُمَر خودداری ورزید ، در حالی که برای حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین 4 اذان داد .

عُمَر و پیروان مکتب خلفا سعی داشتند این حیعله را از اذان بردارند و به جای آن ، جملۀ «الصَّلاةُ خَیرٌ مِنَ النَّوم» (نماز از خواب بهتر است) را بگذارند . در مقابل نهضت‌های شیعی بر بانگ این حیعله در اذان پای می‌فشردند ، هر چند به بهای گزافی می‌انجامید و آنان را در رنج و سختی می‌افکند .

از این رو ، فصل پایانی کتاب ، به تاریخ عقایدی و سیاسی حیعلۀ سوم ، می‌پردازد .

 جلد دوم: الصَّلاةُ خیرٌ من النَّوم شِرعة أم بِدْعَة (نماز بهتر از خواب است ، شرعیت دارد یا بدعت می‌باشد)

نویسنده در این اثر ، این امر را از نظر فقهی و کلامی بررسی می‌کند و از نگاه فقهی به این نتیجه می‌رسد که بیشتر روایات منسوب به پیامبر 0 در این زمینه ، روایت نمی‌باشد ، بلکه یک رأی به شمار می‌آید .

جلد سوم: أَشهدُ أنَّ علیّاً ولی الله بینَ الشَّرعیَّة والابتداع (شرعیت یا بدعت بودنِ شهادت به ولایت در اذان)

علامه شهرستانی در این کتاب ، بحث غلوّ و تفویض را در شهادت سوم ، مطرح می‌کند و از دیدگاه اعتقادی و رجالی مکتبِ قم و بغداد سخن می‌گوید . سپس به دلایل مشروع بودن شهادتِ سوم در اذان می‌پردازد که سه قسم‌اند:

دلیل کنایی که همان جملۀ «حَیَّ علی خیر العمل» است و از محتوای آن ، محبوبیتِ شهادت سوم در اذان ، به دست می‌آید .

دلیل دوم ، تقریر امام 1 است .

دلیل سوم ، راهبردهای فقهی .

از بخش‌های عمدۀ کتاب ، وارسی متون و سخنانِ فقهاست که از شیخ صدوق (م 381 ﮬ) و سید مرتضی (م 436 ﮬ) و شیخ طوسی (م 460 ﮬ) و ابن برّاج (م 481 ﮬ) آغاز می‌شود و همچنان ادامه می‌یابد تا اینکه به فقهای متأخر و معاصر می‌رسد و سر انجام کتاب با بحث شعار شیعه شدنِ شهادت سوم و عبادت بودنِ این ذکر ، خاتمه می‌یابد .

3 . منع تدوین الحدیث(در دو جلد)

پژوهشی تطبیقی در بررسی عوامل و پیامدهای جلوگیری از نگارش احادیث پیامبر اسلام- با رویکردی حدیثی و تاریخی است. از نظر محقق، در کنار انگیزه جلوگیری از نقل و تفسیر احادیثی از پیامبر- که درباره اهل بیت(ع) وارد شده، احاطه نداشتن حاکمان به همه احکام شریعت و تلاش در جهت تثبیت حاکمیت تشریعی خلفا در کنار حاکمیت سیاسی آن‌ها، عوامل بنیادین تصرف در سیره نبوی بوده است. به بیان وی، ناسازگاری نقل‌های مکتب اجتهاد و رأی با روایات اهل مذهبِ تدوین و تعبد و پدیدار شدن این تفاوت‌ها در گرایش‌های فقهی از مهم‌ترین پیامدهای منع تدوین حدیث می‌باشد. تبیین عوامل جلوگیری از تدوین سنت پیامبر(ص)، بررسی دو خط مشی اصلی پس از پیامبر(ص)، اشاره به نمونه‌هایی از گستره دو مکتب، حاکمان و روند عادی‌سازی فقه حکومتی، مراحل سه‌گانه جلوگیری از تدوین حدیث، تثبیت دو روش در دوره امویان و نمونه‌های تطبیقی فقه دو مکتب، برخی از سرفصل‌های این تحقیق می‌باشند.

پژوهشی تطبیقی در بررسی عوامل و پیامدهای جلوگیری از نگارش احادیث پیامبر اسلام- با رویکردی حدیثی و تاریخی است. از نظر محقق، در کنار انگیزه جلوگیری از نقل و تفسیر احادیثی از پیامبر- که درباره اهل بیت(ع) وارد شده، احاطه نداشتن حاکمان به همه احکام شریعت و تلاش در جهت تثبیت حاکمیت تشریعی خلفا در کنار حاکمیت سیاسی آن‌ها، عوامل بنیادین تصرف در سیره نبوی بوده است. به بیان وی، ناسازگاری نقل‌های مکتب اجتهاد و رأی با روایات اهل مذهبِ تدوین و تعبد و پدیدار شدن این تفاوت‌ها در گرایش‌های فقهی از مهم‌ترین پیامدهای منع تدوین حدیث می‌باشد. تبیین عوامل جلوگیری از تدوین سنت پیامبر(ص)، بررسی دو خط مشی اصلی پس از پیامبر(ص)، اشاره به نمونه‌هایی از گستره دو مکتب، حاکمان و روند عادی‌سازی فقه حکومتی، مراحل سه‌گانه جلوگیری از تدوین حدیث، تثبیت دو روش در دوره امویان و نمونه‌های تطبیقی فقه دو مکتب، برخی از سرفصل‌های این تحقیق می‌باشند.

4 . مَن هو الصَّدیق ومَن هی الصِّدیقة؟ (صدّیق و صدّیقه کیانند ؟)

این کتاب ، فراخوانی برای اهتمام به زندگی حضرت زهرا 2 است و اینکه ستمکارانی مقام آن بانو و منزلت شوهر صدّیق او را زیر پا گذاشتند .

نویسنده ، بیان می‌دارد که جوانب این شخصیت از نظر تاریخی و عقایدی و فقهی ـ چنان که باید ـ واکاوی و معرفی نشده است و این کار ، لازم است ؛ زیرا در هر یک از ابعاد زندگی آن حضرت (حتی در القاب و اسامی‌اش)  درس‌ها و عبرت‌ها و اندرزها نهفته است .

لَقب «صدّیقه» با عصمتِ فاطمه 2 ارتباط می‌یابد و اینکه چنان آفریدگار را تصدیق کرد که خدا رضا و خشمش را بر مدار رضا و خشم او قرار داد و نیز رهنمون است به اینکه فاطمه 2 پاک آمد و پاک رفت ؛ چرا که پدرش را و هر آنچه را او آورد ، راست دانست .

لقب‌های «صدّیقه» ، «مُحَدَّثه» و «شهیده» کلید واژه‌هایی‌اند که معانی «عصمت» ، «علم» و «مظلوم بودن» را در بردارند و به مراحل سه‌گانۀ حیات آن بانو رهنمون‌اند .

5 . زواج اُمّ کلثوم الزّواج اللُّغَز (ازدواجِ معمّا گونۀ اُمّ کلثوم)

این کتاب ، به واکاوی ازدواج عُمَر با اُمّ کلثوم می‌پردازد . موضوعی که سال‌هاست در فکر و ذهن مسلمانان نوسان دارد . نویسنده پس از ذکر اقوال گوناگون در این زمینه ، بیان می‌دارد که اگر چنین ازدواجی رخ داده باشد ، با کنیز زادۀ امام علی 1 است ، نه با دختر آن حضرت از فاطمه 2 .

این کار را امام از روی ناچاری انجام داد ؛ زیرا عُمَر می‌خواست به اصلِ امامتِ الهی صدمه بزند و به ناحق ادعا کند که امام 1 به دزدی یا زنا (یا بهتان‌هایی مانند این‌ها) دست یازیده است . از این رو ، امام 1 به عمویش عباس وکالت داد تا اُمّ کلثوم را به عقد عُمَر درآوَرَد .

بدین سان ، این ازدواج از سر محبت و ارادت نبود و با دختر فاطمه 2 صورت نگرفت .

6 . التّسمیات بین التّسامحِ العلوی والتّوظیف الأموی (نام گذاری‌ها در برزخِ تسامحِ علوی و سوء استفادۀ اموی)

نویسنده در این کتاب ، به موضوع نام گذاری فرزندان ائمه 4 به اسم خلفا می‌پردازد و با استقرا این ادعا را می‌کاود و نشان می‌دهد که بعضی از این نام‌ها موجودند و بعضی دیگر از «عَمْرو» به «عُمَر» تحریف شده‌اند و نسبت بعضی از این نام‌ها به اولاد امامان 4 دروغ است .

فصل پایانی کتاب به واژۀ «ابوبکر» اختصاص می‌یابد و اینکه آیا این واژه ، اسم است یا کنیه به شمار می‌رود ؟ آیا برای مدح می‌آید یا سرزنش را گویاست ؟ چقدر این کلمه با «ابو الفصیل» ارتباط دارد ؟ واژه‌ای که به گفتۀ ابو سفیان ، نام پسر ابو قحافه در جاهلیت بود و در دوران اسلام ، به «ابوبکر» تغییر یافت .

7 . عارفاً بحقّکم (زیارت عارفانه)

این کتاب ، رهنمودهای ارزنده‌ای دربارۀ ولایت و مودّتِ خاندانِ پیامبر 0 در بردارد . نویسنده ، خاطر نشان می‌سازد که زیارتِ خاندان رسالت ، عهدی بر دوش شیعه به شمار می‌آید و زیارت قبور امامان 4 وفای به این عهد را کامل می‌سازد . مودّت نسبت به خویشان پیامبر 0 پاداشی است که آن حضرت طلبید و ادای حق آنان را خواستار شد . از این رو ، هر مسلمانی باید پیامبر و امامان را زیارت کند .

امام صادق 1 از پیامبر 0 روایت می‌کند که فرمود : هر که برای حج به مکه آید و مرا در مدینه زیارت نکند ، بر من جفا کرده است . نیز از امام صادق 1 روایت است که : حسین 1 را زیارت کنید و بر او جفا روا مدارید .

8 . جمع القرآن ، نقد الوثائق وعرض الحقایق (جمع‌آوری قرآن ، وارسی سندها و ارایۀ واقعیت‌ها)(در دو جلد)

این اثر ، به نقد دیدگاه رایج نزد اهل سنت می‌پردازد که قائل‌اند عثمان قرآن را گرد آورد . نویسنده ، بیان می‌دارد که اگر ارادۀ الهی در حفظ قرآن نبود ، شیوۀ خلفا در جمع قرآن ، به تحریف آن می‌انجامید .

خدای متعال می‌فرماید : ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾[3] (ما قرآن را نازل کردیم و خود پاسدار آنیم) ، ﴿إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ﴾[4] (جمع قرآن و قرائتِ آن بر عهدۀ ماست).

این آیات بدان معناست که جمع قرآن باید به دستِ فرشته (جبرئیل) و پیامبر و وصیِ آن حضرت ، صورت می‌گرفت .

اهل سنت نسبت به روایاتی که بیان می‌دارند علی 1 پس از رحلت پیامبر 0 در خانه ماند تا قرآن را گرد آورد ، طفره می‌روند و آن‌ها را تضعیف می‌کنند .

نویسنده ، در این اثر ، به بزرگ‌نمایی نقش زید پسر ثابت در جمع قرآن (نیز بزرگ‌نمایی شمار قاریانی که در جنگ یمامه ، به قتل رسیدند) اشاره می‌کند و تأکید دارد که گرد آورندۀ اصلی قرآن امام علی 1 بود . آن حضرت ، قرآن را به دو شیوه سامان بخشید ؛ یک بار بر اساس ترتیب تلاوت و دیگر بار ، بر اساس ترتیب نزول . مجموعۀ نخست (که در سه روز انجام شد) کتاب ذکر و تلاوت بود و مجموعۀ دوم (که گردآوری‌اش حدود 6 ماه به طول انجامید) کتاب علم و تفسیر و تاریخ و ...

این اثر ، در دو جلد ، سامان یافت . جلد اول (در 565 صفحه) به جمع قرآن در دوران پیامبر 0 و امام علی 1 می‌پردازد و جلد دوم (در 383 صفحه) به جمع قرآن در دوران ابوبکر و عُمَر و عثمان اختصاص دارد .

9 . المنهج الإستدراکی النقدی فی اللغة (شیوۀ استدراک و نقد در لغت عرب)

این کتاب ، از پژوهش‌های فرهنگ نامه‌ای نویسنده است که در راستای معطوف ساختن نگاه‌ها به روش لغت نویسی «سید علی خان مدنی» (م 1120 هجری) در کتاب «الطِّراز الأَوّل» نگارش یافت و به عنوان مقدمۀ این فرهنگ لغت (که به وسیلۀ مؤسسۀ آل البیت تحقیق شده است) به چاپ رسید .

مؤلف ـ در این اثر ـ به بعضی از ویژگی‌های کتاب «الطِّراز الأوّل» می‌پردازد و آن را با دیگر معجم‌های لغت ، می‌سنجد تا بیان دارد عنوانِ «المنهج الإستدراکی النقدی» نامِ دقیقی برای این کتاب است ؛ زیرا سید علی خان 5 واژه‌های عربی و مُعَرّب و حقیقت و مجاز و فصیح و ... را که لغویان به آن‌ها دست نیافته‌اند (یا نیاورده‌اند) استدراک می‌کند و اشتباهات و تصحیف‌ها را در این عرصه خاطر نشان می‌سازد و نقل واژه‌های نا استواری را که لغویان بر زبان آورده‌اند ، یادآور می‌شود .

.

10 . تربة الحسین وتحوّلها إلی دم عَبیط فی یوم عاشوراء (خونین شدن تربت امام حسین 1 در روز عاشورا)

در عاشورای سال 1434 هجری ، رسانه‌های خبری ، گزارش دادند که تربت موجود در موزۀ امام حسین 1 در کربلا ، رنگِ خون یافت .

نویسنده ، پس از زیارتِ امام حسین 1 در عاشورای همین سال ، این اثر را نگاشت تا بیان دارد وقوع این گونه پدیده‌ها ، چندان بعید نمی‌نماید و تاریخ نمونه‌های فراوانی از این دست را در اینجا و آنجا ، ثبت کرده است .

[1]. آنچه در اینجا می‌آید ، شماری از آثار استاد است .

[2]. سورۀ مائده (5) آیۀ 6.

[3]. سورۀ حجر (15) آیۀ 9.

[4]. سورۀ قیامت (75) آیۀ 17.